Baba Jaga - Bogini, demon, czy postać z baśni?

 Kim jest Baba Jaga?

Witajcie moi drodzy. Dziś pogadamy sobie o tym kim dla Słowian mogła być postać Baby Jagi. Samą bohaterkę zna chyba każdy, więc nie wymaga to zbytnich wstępów.

Zapraszam do zagłębienia się ze  mną w folklor, baśnie i badania!

Baba Jaga jest znana wszystkim jako zagadkowa, niebezpieczna postać mieszkająca w lesie, w charakterystycznej chatce na kurzej stopce. Niektórzy podejrzewają ją nawet o posiadanie cech boskich.

Część z badaczy wywodzi słowo "jaga" od prasłowiańskiego oži, a więc wąż. Tę narrację badał między innymi Aleksander Afanasjew w XIX wieku. Mogłoby mieć to sens w kontekście faktu, że zmarli członkowie rodów często wracali pod tą postacią na ziemię, a jak zaraz przeczytacie, niektóre interpretacje stawiają ją sobie w funkcji strażniczki wejścia do zaświatów. Wielce kuszącą narracją jest również wywód tego członu z mongolskiego eke - matka, lub presamojedzkich słów oznaczających "boga" lub wprost "boga śmierci". Staro-cerkiewno-słowiański również wskazuje na konotacje ze słowem "boskość" lub "żeński demon choroby". Konkretnie Uta Dukova interpretuje całość imienia "Baba Jaga" etymologicznie jako prasłowiańskie "choroba" lub "żeński demon choroby". Pod kątem językoznawczym ciężko pozwolić sobie na jakiekolwiek wnioski. Najczęściej jednak pojawiają się tu takie interpretacje jak "choroba", "niepokój", czy "nieszczęście".

Postać Baby Jagi w języku pisanym po raz pierwszy udokumentowana została przez folklorystów w XVIII wieku, podczas badań nad tradycją ludową. Nikt nie ma jednak wątpliwości, że jej pochodzenie jest znacznie starsze, może nawet starożytne. W każdym razie bohaterka po raz pierwszy w języku pisanym pojawia się u Michała Łomonosowa, (rosyjski badacz) w wydanej w 1755 roku książce z uwagami do gramatyki rosyjskiej. Jedna z najstarszych interpretacji należy do Czułkowa (1782), który w swoim "Słowniku rosyjskich zabobonów" pod hasłem "Baba Jaga" pisze: "Słowianie czcili podziemną boginię o tym imieniu, przedstawiając ją jako przerażającą istotę siedzącą w żelaznym moździerzu, dzierżącą w dłoniach żelazny tłuczek i składali jej krwawe ofiary, wiedząc, że karmi ona nimi swoje dwie wnuczki i że one sama uwielbia rozlew krwi". Patrząc na trzy kobiety, możemy spróbować powiązać je ze słowiańskimi Rodzanicami, boginiami (demonami) losu. Zgadzałaby się tutaj duża rozbieżność wieku pomiędzy nimi. Niemniej żadna z baśni nie powiązuje Baby Jagi bezpośrednio z losem bohatera. Według jednego z badaczy- Nikowa Mikołaja pierwsza baśń o Jadze w niezmienionej, etnograficznej wersji została spisana i opublikowana dopiero w roku 1820 przez Michaiła M. Makarowa. Jak mieliście szansę przeczytać wyżej, najstarsze z interpretacji postaci Baby Jagi identyfikują ją ze słowiańską Boginią. Potiebnia połączył ją w swoich badaniach praktycznie bezpośrednio z kompetencjami Marzanny, przypisując jej funkcje Bogini zimy i śmierci. Każe ją kojarzyć również z chmurami. Gasparini widzi w niej zaś Boginię lunarną, wiedźmę księżycową. Obie tezy zdecydowanie nie wytrzymują jednak krytyki.

Propp w baśni o Babie Jadze wyodrębnia wątek inicjacyjny, a bohaterkę - donatorkę, wraz z jej chatką widzi jako odzwierciedlenie praktyk inicjacyjnych. W momencie wygaśnięcia praktyk religijno - kultowych miały zacząć się kreować się opowieści o strukturze rytuału. Fantastyczne elementy mają zaś odzwierciedlać symbole konfliktów i napięć w obrębie rodziny, między pokoleniami, mężczyznami i kobietami, jednostką, a grupą. Moim zdaniem najbliższa prawdy może być podobna interpretacja Baluszoka, który to podjął się próby rekonstrukcji obrzędu z Babą Jagą jako kobietą przeprowadzającą inicjacje kobiet. Choć według niego za wprowadzanie w dorosłość mężczyzn miałby być odpowiedzialny... wilkołak. W każdym razie inicjacja miałaby odbywać się po osiągnięciu wieku dojrzałości płciowej  i być może była połączona z zaplecinami.

W niektórych baśniach Baba Jaga występuje też jako dobra lub zła akuszerka. W jednej z powieści nawet wywołuje niechcianą ciążę. Może również pełnić funkcje złej matki bohatera, co wyraża frustracje, nienawiść i obawy względem dominacji własnej rodzicielki. Raz pojawia się jako zła macocha, innym naśladuje głos matki bohatera (bohaterów), lub przebiera się z nią. W części podań pojawia się wątek dziecięcy. Niedorosły bohater musi wykazać się przebiegłością i dojrzałością oraz przechytrzyć osobę dorosłą. Wątek ewentualnych tortur może być narracynyjnym symbolem zadawania bólu osobie inicjowanej. Potwierdzeniem teorii inicjacyjnej może być fakt, iż Baba Jaga często nie jest osobą "obcą", a krewną "po kądzieli", więc po żeńskiej linii pochodzenia bohatera. Oczyszczający ogień służący często obrzędom też jest częstym motywem towarzyszącym historii. Naturalna kolej rzeczy zostaje jednak wypaczona przez odwrócenie ról. Część z badaczy widzi tu z kolei obrzęd ciałopalenia, gdzie pilnująca wejścia do krainy umarłych ma być również pierwszą osobą, która kiedykolwiek zmarła, wyznaczając przebieg rytuału pogrzebowego. Baśń staje się więc w tym wypadku skróconą, naturalną koleją rzeczy, jaka czeka na każdego z nas. Najpierw zagrożone dzieciństwo, później próba przejścia w dorosłość, a na końcu śmierć z obrządkiem pogrzebowym.  

Jako, że Baba Jaga często na swych usługach ma zwierzęta, uważa się, że może być ich opiekunką. W niektórych baśniach jest wręcz nazywana żoną leszego - leszanką. To może nas prowadzić do funkcji "pani lasu" i przyrody generalnie, choć Mieletiński uważa, że była ona jednak kojarzona z chatką w późniejszym czasie niż inne postacie z grona leśnych demonów, (duch lasu, niedźwiedź, leszy) i że jest rodzajem późnego, leśnego demona, stąd jej antropomorficzna, mniej archaiczna forma. Skojarzenie tego charakterystycznego domostwa z Jagą jest jednak zdecydowanie najczęstsze, co może przeczyć tym wnioskom.  Utożsamia się ją również z południcą. W tym wypadku interpretuje się Jagę jako panią pól, a gdzieniegdzie w Rosji zostawiano jej nawet z tego powodu na polach ziarno, lub zżęte źdźbła, oraz wymawiano magiczną formułę 'darowując' jej tę ofiarę. 

Część z podań sugeruje, że nawet sama bohaterka może mieć cechy zwierzęce, szczególnie ptasie. Wielki nos ma tu symulować dziób. Kurza stopka Jagi, bądź jej chatki również. Może znajdować ona odzwierciedlenie we wschodniosłowiańskim folklorze rytuałów leczniczych, kiedy to kobieta w ciąży ma zakaz wchodzenia do kurnika, bo dziecko może zachorować na "kurzą chorobę". Skojarzenie pomiędzy kurą, ciążą i dziećmi sugeruje, że Baba Jaga również może mieć z nimi jakiś związek. Mokosz, Bogini Matka również przedstawiana była pierwotnie w podobny sposób i miała cechy zwierzęce. Na powiązania z kultem Wielkiej Matki mogą wskazywać również wyolbrzymione żeńskie cechy fizyczne Baby Jagi, miedzy innymi gigantyczne piersi zawieszone u powały, czy chm... zużyte wargi sromowe.

Jak już zostało wspomniane, Jagiszna może również strzec wejścia do krainy umarłych. Interpretacja ta jest tym bardziej kusząca, że Jaga nakazuje często bohaterom wykonywanie zadań ponad ludzkie siły, znajdujących się jakoby na granicy życia i śmierci, np. powstrzymywanie się od snu. Do tego część z bohaterów szuka zaginionej, bliskiej osoby co również może nas naprowadzać na próby odzyskania jej z zaświatów. 

Pariañez-Chaverneff zauważa, że Baba Jaga zmienia symbolikę, postać i charakter w stosunku do wieku i płci bohatera. Przy dzieciach ma być ona negatywną olbrzymką, a opis ogranicza się zazwyczaj do twarzy. Obraz ten może być ujściem dla agresji kierowanej przeciwko własnej matce. Kiedy bohater jest młodzieńcem, kobieta staje się dobrotliwa i użycza mu gościny, szczególnie w momencie, w którym udowadnia on swoją dojrzałość i równość wobec bohaterki. Momentami ma jednak niejednoznaczny wpływ na działania bohatera. W ogóle podań 2:1 przeważa stosunek negatywny bądź neutralny Baby Jagi do śmiałka. Niemniej jej 'dobre' oblicze często wydaje się być starsze, pierwotnie być może sięgające nawet matriarchatu. Mimo faktu, że w wyparciu, obraz ten jest bardziej spójny. W Czechach bilans jest bardziej wyrównany, a szala przechyla się wręcz w stronę donatorki, co niektórych może zdziwić. Baba Jaga w baśniach tzw. żeńskich jest mocno nieprzychylna, podobnie jak w dziecięcych, co skłania do refleksji, że jest bardziej "miła" dla osób, które uważa za równe sobie. Jednak jak już zostało wspomniane, jej rola jako przeciwniczki jest częstsza i wynosi 56%. Jej niejednoznaczność tłumaczona jest przejściem społeczeństwa z matriarchatu do patriarchatu przy czym "zła" baba Jaga ma być wtórną, patriarchalną formą, fantazją lub obawą mężczyzn przed kobietami.

Baśń o Babie Jadze najczęściej służy do opisania konfliktów wewnętrznych w rodzinie, szczególnie na poziomie matka (macocha) - córka. Najczęstsze z nich to po prostu konflikty międzypokoleniowe i są wyrażeniem frustracji dorastających dzieci względem rodziny, od której są uzależnione. 

Baba Jaga pojawia się w wierzeniach i zabobonach wschodnich jako jedno z bóstw (lub wyższych demonów), a następnie już literacko u Wasilija Lowszyna w 1780 w baśniach inspirowanych folklorem rosyjskim, w groteskowym wręcz obrazie. Jaga jest również główną bohaterką opery Dimitrija Pietrowicza Gorczakowa z 1788. Tu jednak ukazała się jako postać wymierzająca sprawiedliwość, co nie jest jakoś szczególnie zaskakujące pod kątem kulturowym. 

W późniejszym czasie pojawia się również w wielu utworach popkultury, między innymi "Biesach" Dostojewskiego, bardziej współczesnym "Problemie wilkołaka w strefie umiarkowanej" Wiktora Pielewina, czy "Obrazkach z wystawy" Modesta Musorgskiego z wybitną "Chatką na kurzej stopce".

Czy Baba Jaga je dzieci?

W wątkach baśniowych związanych z Babą Jagą dość często pojawia się motyw próby pożywiania się dziećmi. Dojrzałym bohaterom też może grozić pożarciem. Z jednej strony mamy informacje i dowody na to, ze Słowianom zdarzało się składać ludzi w ofierze, (parz mój artykuł "Gniazdo" 22 lub https://www.academia.edu/48873118/S%C5%81OWIA%C5%83SKIE_OFIARY_Z_LUDZI_W_OBLICZU_%C5%B9R%C3%93DE%C5%81_PISANYCH_ORAZ_BADA%C5%83_ARCHEOLOGICZNYCH )  jak również zaświadcza o tym definicja Czułkowa, niemniej nie mamy żadnych przesłanek, żeby powiązywać podobne praktyki z kultem Jagi. Jedzenie dzieci w baśni może być albo metaforą, obawą lub podświadomą nienawiścią skierowaną w stronę toksycznej matki, lub późniejszym echem obrzędu inicjacji i "zamianie" dziecka w osobę dorosłą, w pełni odpowiedzialną za swój los i życie, poprzez pozbawienie jej przywilejów dziecięcych.

To wszystko na dziś. Mam nadzieję, że zainteresowała Was osoba Jagi Jagiszny i może poszukacie podań lub badań na własną rękę. Do usłyszenia!

Bibliografia pomocnicza:

Johns Andreas, 2020. Baba Jaga tajemnicza postać słowiańskiego folkloru, Wspólna Ziemia, Konarzyny